Αιτίες διεξαγωγής των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ένα από τα θέματα που έχει απασχολήσει αρκετούς ιστορικούς είναι οι ευθύνες και τα αίτια που οδήγησαν στην έναρξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου.

Η ιστοριογραφία των νικητών επιρρίπτει όλη την ευθύνη στο Ναζιστικό καθεστώς, ενώ η ιστοριογραφία των ηττημένων επικαλείται την επιθετικότητα της Σοβιετικής Ενώσεως, την Εβραϊκή συνωμοσία, και την Βρετανική αδιαλλαξία.

Θεωρώ αρκετά επιφανειακές και τις δύο προσεγγίσεις. Ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος εν πολλοίς ήταν συνέχεια του Α’ παγκοσμίου πολέμου. Η μόνη σημαντική διαφορά ήταν ότι είχαν προστεθεί επιπλέον παράγοντες συγκρούσεων σε σχέση με τον πρώτο πόλεμο.

Η δική μου προσέγγιση βασίζεται στην ανάλυση των στόχων του πολέμου, δηλαδή στα επίσημα έγγραφα που αποδεικνύουν ποιοί ήταν οι τελικοί σκοποί του πολέμου και όχι στο τί λέει η προπαγάνδα εκατέρωθεν.

Το 1961 στην Γερμανία ο ιστορικός Fritz Fischer δημοσιεύει το σύγγραμμα με τίτλο «Griff nach der Weltmacht: Die Kriegzielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914–1918», το οποίο μεταφράστηκε στα αγγλικά με τον τίτλο, «Germany’s aims in the first world war». Αρκετά στοιχεία του άρθρου προέρχονται από το συγκεκριμένο βιβλίο.

Ο Fischer απέδειξε ότι πολλά γεγονότα του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου όπως για παράδειγμα η κατάκτηση του Βελγίου και της Ουκρανίας ήταν γερμανικοί στόχοι και του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Επομένως η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία δεν ήταν μία παρέκκλιση όπως αρκετοί Γερμανοί ιστοριογράφοι θεωρούν, αλλά μία συνέχεια της Weltpolitik(παγκόσμια πολιτική) του γερμανικού κράτους.

Θα σκιαγραφήσουμε τους στόχους των δύο παγκοσμίων πολέμων και τις συσπειρώσεις γύρω από συγκεκριμένους άξονες συγκρούσεων, από την γερμανική σκοπιά, διότι έχουν γραφτεί αρκετές ανακρίβειες και από την πλευρά των υπερασπιστών των ηττημένων.

Στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ανακύπτουν πολλαπλοί άξονες συγκρούσεων τους οποίους δεν μπορεί να ελέγξει ο Χίτλερ.

Πρώτος άξων, Γερμανία--Γαλλία. Ο Χίτλερ θέλει οπωσδήποτε εκδίκηση για την ήττα και την συνθηκολόγηση στις Βερσαλίες. Στην ουσία έχουμε συνέχεια του γαλλο-πρωσσικού πολέμου από το 1871.

Δεύτερος άξων, εθνικοσοσιαλισμός--κομμουνισμός--καπιταλισμός. Το ναζιστικό καθεστώς από ιδεολογικής απόψεως προσπαθεί να συγκρουστεί με τα δύο αντίπαλα ιδεολογικά στρατόπεδα, αν και δείχνει να μισεί περισσότερο το κομμουνιστικό. Στην δεκαετία του 1930, οι Ναζί έχουν μετριάσει πολύ την αντικαπιταλιστική κριτική τους και έχουν συμμαχήσει πλήρως με το μεγάλο γερμανικό κεφάλαιο. Παρ’ όλα αυτά διατηρούν μία αντικαπιταλιστική ρητορική και έναν αντικαπιταλιστικό κώδικα αξιών.

Τρίτος άξων, Δικτατορία--Δημοκρατία. Το ναζιστικό καθεστώς αντιπαθεί τις δημοκρατικές αξίες, και ως εκ τούτου έρχεται σε σύγκρουση με αρκετές χώρες που έχουν αποδεχτεί την δημοκρατία και τον φιλελευθερισμό.

Τέταρτος άξων, Ανωτερότης--Εξισωτισμός. Οι Ναζί προβάλλουν την φυλετική ανωτερότητα της Νορδικής υποφυλής καταπολεμώντας τις ισοπεδωτικές φυλετικές ιδέες. Αυτός ο άξων συγκρούσεως δεν είναι ταυτόσημος με την αντίθεσή τους στην δημοκρατία. Οι ΗΠΑ για παράδειγμα αποκαλούν εσκεμμένως το πολίτευμά τους Republic και όχι δημοκρατία. Γι’ αυτό άλλωστε δεν επιτρέπουν την απευθείας εκλογή του Προέδρου των ΗΠΑ. Στις ΗΠΑ πάντα υπέβοσκε το ζήτημα των φυλετικών ανισοτήτων χωρίς να τίθεται ζήτημα επιβολής δικτατορίας απ’ όσους αποδέχονται τις φυλετικές ανισότητες.

Πέμπτος άξων, Τεύτονες--Σλάβοι. Το ναζιστικό καθεστώς επιτρέπει την άνοδο του παγγερμανισμού και συγχρόνως έρχεται σε σύγκρουση με το πανσλαβικό κίνημα της Ρωσσίας. Ιστορικές απόψεις περί βαρβάρων Σλάβων διαδίδονται με ταχύτητα με αποτέλεσμα ο συγκρουσιακός άξων παγγερμανισμού-πανσλαβισμού αρκετές φορές να επισκιάζει τον άξονα εθνικοσοσιαλισμός-κομμουνισμός. Γι’ αυτό είδαμε σε αρκετές περιπτώσεις ναζιστικά στρατεύματα να συμπεριφέρωνται πολύ άσχημα σε ρωσσικούς και ουκρανικούς πληθυσμούς, οι οποίοι όμως τους περίμεναν ως απελευθερωτές από το σοβιετικό καθεστώς.

Έκτος άξων, Ηπειρωτική ισχύς--Θαλάσσια ισχύς. Η αγγλοσαξωνική γεωπολιτική αντίληψη περί θαλασσοκρατίας του Mackinder συγκρούεται με την γερμανική αντίληψη του Haushofer περί ηπειρωτικής ισχύος.  

Έβδομος άξων, Παγκόσμια πολιτική—Εθνική πολιτική. Οι γερμανικές ιμπεριαλιστικές ενώσεις πριν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο καλούσαν την Γερμανία να καταστεί παγκόσμια δύναμη. Να αποκτήσει μία «θέση στον ήλιο». Ο ανταγωνισμός της Γερμανίας με την Αγγλία και την Ρωσσία για παγκόσμια ισχύ, συνεχίστηκε και στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Μαζί με αυτούς τους βασικούς άξονες συγκρούσεων υπήρχαν και ωρισμένοι άξονες δευτερευούσης σημασίας, οι οποίοι όμως κλιμάκωσαν την αντιπαράθεση έτι περαιτέρω.

Εθνική αυτάρκεια-ελεύθερη αγορά. Η Γερμανία πολύ πριν την εμφάνιση του Χίτλερ διέθετε μία ισχυρή τάξη διανοουμένων, οι οποίοι αντιμάχοντο την αγγλοσαξωνική αντίληψη περί ελεύθερης αγοράς και ελεύθερου εμπορίου. Οι Γερμανοί συμμερίζοντο την εθνική αυτάρκεια. 

Mitteleuropa. Το γερμανικό σχέδιο ενοποιήσεως της Κεντρικής Ευρώπης υπό γερμανική ηγεμονία υπήρχε από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και οι Ναζί το επανέφεραν στην επιφάνεια.

Γερμανικές μειονότητες στην Ανατολική Ευρώπη. Οι Ναζί επικαλούνται το ζήτημα των γερμανικών μειονοτήτων προκειμένου να δικαιολογήσουν παρεμβάσεις στα εσωτερικά άλλων χωρών.

Προτεκτοράτα και lebensraum. Θα ήταν άδικο να κατηγορηθεί μονομερώς η Ναζιστική Γερμανία για την απόκτηση ζωτικού χώρου, την στιγμή που η Αγγλία επί τρεις αιώνες δημιουργούσε αποικίες σε όλο τον κόσμο. Όμως η εύρεση ζωτικού χώρου για τον γερμανικό πληθυσμό έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάδυση αντιγερμανικών αισθημάτων. Στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο η προσπάθεια είχε επικεντρωθεί στην Αφρική και στην Ανατολική Ευρώπη. Στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο δεν υπήρξε σοβαρή προσπάθεια να κατακτηθούν Αφρικανικά εδάφη.  

Οι δημοσιολόγοι της Γερμανίας αντέταξαν τον γερμανικό ιδεαλισμό και ηρωισμό στην αγγλοσαξωνική εμποροκρατία. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι ενσωμάτωσαν ηθικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά.

Ένας αντίστοιχος άξων συγκρούσεως υπήρχε από τον 19^ο αιώνα επειδή η Γερμανία υπεστήριξε τον Ρομαντισμό σε σχέση με την Γαλλία η οποία ενστερνίστηκε πλήρως τον Διαφωτισμό.

Το εβραϊκό ζήτημα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιτική των Ναζί, αλλά παρά το τί λέγεται, δεν ήταν το κυρίαρχο ζήτημα που οδήγησε στον πόλεμο. Ήδη από τον Νοέμβριο του 1918 μετά την ήττα στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ξεκινά η φήμη για την «πισώπλατη μαχαιριά» που δέχθηκε η Γερμανία στο εσωτερικό της από τους σοσιαλιστές, τους κομμουνιστές, και τους εβραίους. Το γερμανικό επιτελείο μέχρι και τον Αύγουστο του 1918 πίστευε στα σοβαρά ότι θα κερδίσει τον πόλεμο, παρά την είσοδο της Αμερικής στον πόλεμο. Αργότερα ο Χίτλερ θα κατηγορεί συνεχώς τους εβραιομπολσεβίκους για όλα τα δεινά της Γερμανίας ξεχνώντας ότι το Γερμανικό στρατιωτικό επιτελείο ήταν αυτό που έστειλε τον Λένιν στην Ρωσσία.

Ο Χίτλερ κατηγορεί τους εβραίους και τους μπολσεβίκους ότι υπεκίνησαν επανάσταση στην χώρα του, ενώ τα ίδια ακριβώς έκανε η Γερμανία εναντίον της Ρωσσίας. Με τις παραπομπές που παραθέτει ο Fischer στο έργο του, είναι πιά πασίγνωστο ότι η Γερμανία στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο υπεστήριζε ταυτοχρόνως τις εθνικές και κοινωνικές επαναστάσεις μέσα στην Ρωσσία.

Μάλιστα η Γερμανία είχε χρηματοδοτήσει επαναστάσεις στην Ινδία προκειμένου η Ινδία να απελευθερωθεί από την Αγγλική αποικιοκρατία. Η πολιτική της Γερμανίας στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ήταν να εξεγείρει όλες τις εθνικές μειονότητες μέσα στα Τσαρικά εδάφη. Σε πρώτη φάση σκόπευε να τους δώσει  αυτονομία, και σε δεύτερη φάση να τις συνδέσει ή να τις ενσωματώσει στην Γερμανική αυτοκρατορία. 

Αυτή ήταν η βασική αιτία της υποστηρίξεως του κόμματος των Μπολσεβίκων από το Γερμανικό στρατιωτικό επιτελείο το 1915-1917, επειδή οι Μπολσεβίκοι υπεστήριζαν την χωριστή ειρήνη, και την αυτοδιάθεση των εθνικών μειονοτήτων.

Ο Κάιζερ Βίλχεμ II είχε τις ενστάσεις του στην συμμαχία με τους Μπολσεβίκους. Έβλεπε ότι πολεμώντας τον Τσαρικό θρόνο μέσω των επαναστατών του Λένιν, πριονίζει και τον δικό του θρόνο. Παρ’ όλα αυτά συναίνεσε στην οικονομική ενίσχυση των Μπολσεβίκων και στην μεταφορά τους στην Ρωσσία με θωρακισμένο τραίνο μέσω Γερμανίας.

Τα περί «πισώπλατης μαχαιριάς» είναι φθηνές δικαιολογίες εκ των υστέρων για να δικαιολογήσουν την ήττα τους οι Γερμανοί στρατοκράτες.

Στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η Ναζιστική Γερμανία, επαναφέρει ένα σωρό απαιτήσεις που είχε η αυτοκρατορική Γερμανία του Κάιζερ στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.

Ζήτημα Φιλανδίας, ανοικτή πληγή από τον πρώτο πόλεμο, ο Χίτλερ το επαναφέρει. Ζήτημα Ρουμανίας, από τον πρώτο πόλεμο οι Γερμανοί ήθελαν την Ρουμανία για να έχουν πρόσβαση στον Εύξεινο Πόντο.

Επαναφέρουν την διεκδίκησή τους για την Ουκρανία, την οποία κατάφεραν να αποσπάσουν κατά το ήμισυ για ένα μικρό χρονικό διάστημα στον πρώτο πόλεμο, την διεκδικούν και στον δεύτερο πόλεμο. 

Βέλγιο και Πολωνία, ήταν μόνιμοι στόχοι της Γερμανίας και στους δύο πολέμους. Το Βέλγιο, διότι δεν ήθελαν να μετραπεί σε στρατιωτική βάση των Αγγλο-Γάλλων εις βάρος της Γερμανίας. Την Πολωνία, διότι την ήθελαν ως κράτος-μαξιλάρι(buffer state) μεταξύ Γερμανίας και Ρωσσίας. 

Και στους δύο παγκοσμίους πολέμους η Γερμανία προσπαθεί να εφαρμόσει ένα αντίγραφο του δικού της Zollverein. Το Zollverein ήταν η τελωνειακή ένωση των γερμανικών κρατών που ξεκίνησε το 1834. Αυτό το σχέδιο ήθελε να αντιγράψει και να εφαρμόσει σε όλη την Ευρώπη(το κατάφερε σήμερα με άλλες μεθόδους).

Το Zollverein της Ευρώπης ήταν μία ασύμμετρη ολοκλήρωση, μίας ενωμένης Ευρώπης υπό γερμανική ηγεμονία προκειμένου να αντιταχθεί η Γερμανία στην οικονομική ισχύ των ΗΠΑ, της Ρωσσίας, της Ιαπωνίας, και της Αγγλίας. Το σχέδιο υπήρχε από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και έγινε προσπάθεια να εφαρμοστεί και στους δύο πολέμους.

Μία από τις πιό ενδιαφέρουσες εξελίξεις του πρώτου παγκοσμίου πολέμου είναι ότι η άκρως συντηρητική αυτοκρατορική Γερμανία του Κάιζερ λειτουργεί ως επαναστατική δύναμη, κάτι που δεν καταφέρνει στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η Ναζιστική Γερμανία.

Η αυτοκρατορική Γερμανία του Κάιζερ υποθάλπει επαναστάσεις στις Αγγλογαλλικές αποικίες και στην Ρωσσική αυτοκρατορία. Σκοπός της ήταν αφ’ ενός να καθηλώσει στρατεύματα των Ρώσσων και ναυτικό των Αγγλογάλλων στις αποικίες ώστε να μην πολεμήσουν την Γερμανία στην Ευρώπη, και αφ’ ετέρου να μην στρατολογήσουν τους ιθαγενείς των αποικιών και τους αποίκους εις βάρος της Γερμανίας.

Κατά ένα περίεργο τρόπο στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η Ναζιστική Γερμανία δεν διαθέτει αποικιακή πολιτική, ούτε λειτουργεί ως επαναστατική δύναμη εις βάρος των δυτικών αποικιοκρατών. Η απουσία ναζιστικής πολιτικής επέτρεψε να στρατολογηθούν πολλοί στρατιώτες από τις δυτικές αποικίες εις βάρος της Γερμανίας. Το 1943 η Ναζιστική κυβέρνηση έκλεισε το γραφείο της στο Βερολίνο που συντόνιζε την αποικιακή της πολιτική, η οποία ουσιαστικώς ήταν ανύπαρκτη.

Ενδιαφέρουσα ήταν η γερμανική εξωτερική πολιτική του πρώτου παγκοσμίου πολέμου στο ζήτημα του Ισλάμ. Ο Κάιζερ συμμαχεί με τον πανισλαμισμό τον οποίον θεωρεί επαναστατική δύναμη κατά της Αγγλίας, της Ρωσσίας, και της Γαλλίας.

Οι υποκινούμενες και χρηματοδοτούμενες επαναστάσεις από την Γερμανία σε όλο τον κόσμο δημιουργούν δέος: Βόρειο Αφρική, Αίγυπτο, Αραβία, Ιρλανδία, Φιλανδία, Καύκασος, Ουκρανία, Ινδία, Πολωνία. Μέχρι και τους σιωνιστές της Ρωσσίας βοήθησαν (Fischer σελ. 142), καλώντας τους να επαναστατήσουν ενάντια στην Τσαρική Ρωσσία και να πάρουν εκδίκηση για το πογκρόμ που υπέστησαν.

Το μόνο σημαντικό ζήτημα που έλειπε από την Ναζιστική πολιτική στον δεύτερο πόλεμο ήταν η Mittelafrica. Η Mittelafrica ήταν η προσπάθεια της Γερμανίας του Κάιζερ να εκδιώξουν τους Άγγλους και τους Γάλλους από την Αφρική και να αποκτήσουν οι Γερμανοί αποικίες στην μαύρη ήπειρο. Αυτό το στοιχείο έλειπε από την Ναζιστική Γερμανία, όπως έλειπε και η προσπάθεια να εξεγείρουν τους λαούς των Αγγλικών αποικιών.

Όπως είδαμε υπάρχουν πολλοί άξονες συγκρούσεων και πολλές αιτίες που οδήγησαν στους δύο παγκοσμίους πολέμους. Οι εκατέρωθεν επιδερμικές αναλύσεις για το ποιός άρχισε τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο δεν ευσταθούν. Όπως δεν ευσταθούν οι αναλύσεις των οπαδών μίας ιδεολογίας. Αναλόγως της ιδεολογίας τους, επιρρίπτουν την ευθύνη για τον πόλεμο στην άλλη πλευρά.

Η σωστή προσέγγιση είναι να αναζητούνται τα βαθύτερα αίτια και οι άξονες συγκρούσεων.

Αρκετά στοιχεία για το άρθρο ελήφθησαν από το βιβλίο του Fritz Fischer - Germany’s aims in the first world war

Ιφικράτης Αμυράς